Francisco do Romualdo, de Vilela-Taboada, reciclouse. Anda polo país, co seu cantar de cego, en escolas, festas, eventos varios. Perder a visión foi, curiosamente, a oportunidade de descubrir moitas outras cousas. Ademais, Francisco actualmente preside a Asociación “Ribeira Sacra Rural”, que agrupa iniciativas emprendedoras para revitalizar o turismo sostible, a enoloxía e para dar dinamismo e futuro á comarca. É un membro entusiasta do movemento “Vivimos no rural”.
Como foi ese cambio?
Pois foi como a vida mesma. En novembro de 2012 comezara coa zanfona, xa apenas tiña un dez por cento de visión e, en febreiro, de 2013, perdín totalmente a vista. A cegueira foi unha nova maneira de ver as cousas. Tamén foi o impulso definitivo. Tiña a posibilidade de comezar cun acordeón que me deixaba Dani, o meu afillado, pero despois de falar con Mini, o da Quenlla, quedoume claro: “o teu é a zanfona”, díxome. Xa non tiven dúbida. E co apoio de Chon, a miña muller, e da miña familia toda, púxenme a traballar.
Perder a visión para ver outras cousas…
Pois cousas como a bondade dos outros, o esforzo dos meus, a boa disposición da xente, a capacidade de escoita, mesmo de admiración. “Estando do outro lado” descobres moitas cousas. Unha vez, en Vigo, nun tramo dun quilómetro, en cada cruce, en cada recanto, saía unha persoa para axudar, ata un home que porfiou por me levar á ONCE, empeñouse en meterme dentro, a pesar de que lle insistía que alí xa me amañaba .
Ábrense portelos inimaxinables. Sabes, agora acompaño pola Ribeira Sacra os que si ven, á xente que se aloxa na nosa casa rural. Déixanse levar e confían nun guía que non ve. E a cousa funciona. Esa vivencia é emocionante: describirlles o que se ve nunha igrexa, cos seus detalles, nunha ribeira, nunha paisaxe. Tamén captas que se achegan a ti con outra sensibilidade, con outra tenrura, interesándose por como escribo no ordenador, como fago co móbil, como me amaño para compoñer ou tocar unha cantiga. Os nenos pregúntanme, por exemplo: e ti soñas? Por suposto que si, dígolles, soño moito! Todas as imaxes están aí. Unhas veces son nítidas: a auga correndo, a herba verde , aquel edificio… E despois tamén hai visións que son máis borrosas, como se a cegueira pedise permiso para entrar na memoria.
Como che vai con isto da musica tradicional de cego, zanfona en man. Todo un cambio…
Foi un grande agasallo. Compartir, ir aprendendo de mestres e transmitilo á xente na que provocas emocións. Ademais, facelo enlazando cunha cultura moi esquecida e descoñecida, e por iso talvez, rexeitada. É sintomático: ver como somos quen de emocionarnos cun negro espiritual e resulta que aquí temos a mesma riqueza escondida e esquecida, os alalás.
De que mestres falamos?
Por un lado de históricos -polo menos no sentido de que cambiaron moitas historias-, como Mini e Mero, desde aqueles tempos xa de “Fuxan”, que nos fixeron conscientes de termos lingua, cultura, patria… Ou Faustino Santalices, indo xa máis atrás, e outros que enriqueceron a cousa como Batallán, ou Pablo Quintana. Agora tamén me foron guiando mestres que coñecín máis tarde, de agora mesmo, como Luis o Caruncho o meu mestre de zanfona e canto na Tradescola de Lugo. Ou Óscar Fernández, fundador d’Os Cempés, da Escola de Música Popular Avanzada de Compostela, ou Ramón Bermejo o director do Coro da ra.
Que actualidade ten logo a zanfona?
Estanse facendo cousas incribles. Ademais da corrente tradicional, como acompañante da voz (cantos, romances, crimes…), cousas do tipo do que fago eu, atopas novas correntes, rompedoras, que fan mesmo música contemporánea, ou que lle fan á zanfona meterse en música funky, en novas mesturas.
Cales son os ecos cando tocas música tradicional entre os nenos e nenas? Como cambia a cousa cando cambia o auditorio?
Xa tiven actuacións con rapaciños en Gondomar, en Sada, en Taboada, Chantada… Coa xente maior xogas na casa. Cos nenos e nenas é diferente. Primeiro, porque non son moi conscientes da invidencia, que provoca un certo medo. Xogo con eles a que pechen os ollos e a ver que senten, e que vexan que información reciben sen ver. Logo, a xente maior ten unha serie e de vivencias que lles permiten conectar e entender un “crime”, un romance, mentres que a xente nova carece desas experiencias: a relacións entre home e muller, as historias de cregos… Para conectar con eles xogamos coa zanfona: as cordas, como se crea o son, comparado con cousas que eles poden facer cunha goma de estirar… Despois hai cantos que son máis de corte infantil cos que eles o pasan ben. Pero os dos crimes tamén lles fan graza, sobre todo cando lles fago cantar para completar os versos dos que eu me “esquezo”.
Confundimos o tradicional co pasado. Hai que recrear a memoria. Hai que reescribir con motivos e temas actuais a música tradicional. O crime do sacaúntos de Allariz, o de Romasanta, ten unha versión rock, coa letra orixinal. Igual podemos facer unha letra de hoxe con compases tradicionais. O tradicional é relativo. A rianxeira é dos anos 50, composta en Bos Aires para recibir a Castelao. E pensamos que é de Galicia de tempo inmemorial. E a letra foi modificándose. O tradicional é vivo. E hai cousas moi recentes que se incorporaron e pensamos que son eternas, como o churrasco ou a queimada.
Pero ben, tamén é emocionante que te veña bicar unha velliña, con bágoas nos ollos, porque acaba de sentir un son do que che di: “iso cantábao a miña mamá”.
Tamén che servirá, logo, para tirar da xente cousas que tiña medio esquecidas
Pois mira, nun cabodano en Sobrecedo e o Pardal, o cura deume un papel vello, dicindo: “mira de poñerlle música a estas coplas que me recitou a señora Concha de Pacios”. Pois atopei dúas mulleres que repetiron de memoria as coplas! A cousa era de épica parroquial: de dous lugares que disputaban o aproveitamento do monte da Penacova, en rivalidade cun terceiro, e que fala de como as veciñas e veciños deses dous lugares se organizaron en segredo para ir cavar o monte e, sendo as primeiras, gañar o dereito de aproveitamento, segundo a tradición que viña do dereito romano. O que cantan esas coplas é que a noite do 17 de xaneiro os veciños de Muíñas e Moreda foran cavar o monte da Penacova, e van citando os nomes de persoas, de mulleres lideresas: a Emilia do Cardelle, por exemplo, que foi xuntando xente para a cava. “Todos coa eixada no monte, muller e home por igual”. De amencida o monte estaba cavado. E matinando como farían para cavar á noite, buscamos en Google e o 17 de xaneiro do 46 había lúa chea! Despois, cando lle devolves a copla á xente, comezan a enfiarse as lembranzas, do que contaban os seus pais. Dicían, por exemplo, que aquela noite ademais das aixadas, no monte, houbera máis de trinta pistolas e escopetas. As coplas usábanse para todo: vidas de santos, milagres, crimes, romances: dan unha información preciosa.
Daniel López
Irimia 